De fascinerende wereld van de ammonieten

Ammonieten zijn de meestvoorkomende fossiele koppotigen op aarde. Er zijn meer dan 1.500 geregistreerde geslachten die voortdurend de algemene belangstelling wekken. Dat komt niet alleen door hun schoonheid, maar ook door hun gebruik als gidsfossiel.

Geschreven en geverifieerd door biochemie Luz Eduviges Thomas-Romero.

Laatste update: 21 april, 2023

Ammonieten zijn een nogal geslaagd type prehistorisch zeemollusk, vanuit evolutionair oogpunt. Dat komt omdat ze op de een of andere manier meer dan 300 miljoen jaar de planeet bewoonden. Gedurende de laatste 500 miljoen jaar zijn er vijf massa-extincties geweest op de planeet. Daarom is meer dan 90% van de organismen die ooit liepen, zwommen, vlogen of kropen van de aarde verdwenen.

Ammonieten overleefden verschillende geologische tijdperken

Gedurende de hele geschiedenis van de planeet heeft de groep van de ammonieten verschillende massa-extincties overleefd. Er bleven echter maar een paar van hun soorten over. Dit handjevol soorten wist zich echter telkens op allerlei manieren te diversifiëren.

Ammonieten werden minder talrijk in het laatste deel van het Mesozoïcum. Geen van hen had het overleefd tegen het Cenozoïcum. Zo verdwenen de laatste lijnen van ammonieten samen met de dinosauriërs, ongeveer 65 miljoen jaar geleden. Dat wil zeggen, tijdens de massa-extinctie aan het eind van het Krijt.

Ammonietenfossielen, handig om de geologische kalender te markeren

Zeker, bijna iedereen heeft wel eens een ammonietenfossiel gezien. Dat komt omdat ze vrij wijd verspreid zijn over de hele planeet. Fossielen ontstonden doordat de resten van deze dieren begraven raakten tussen de sedimenten. Vervolgens veranderden ze in rotsen nadat deze sedimenten gestold waren.

Doordat ze in de loop van de geschiedenis van de planeet in verschillende lagen van aardlagen vastzaten, zijn ammonieten nu nuttige indicatoren waarmee wetenschappers tijdperken binnen de geologische geschiedenis kunnen bepalen. Het gebruik ervan is mogelijk dankzij twee eigenschappen van dit dier:

• Snelle evolutie. Gezien dit kenmerk hadden ammonieten een relatief korte duur. De soorten die fossiliseerden in mariene sedimentaire gesteenten zijn dus kenmerkend op dezelfde geologische schaal.
• Wereldwijde geografische verspreiding. Ammonieten komen relatief veel voor en zijn redelijk gemakkelijk te identificeren.

Dankzij deze kenmerken kan men ammonietfossielen gebruiken om geologische tijdsintervallen van minder dan 200.000 jaar te onderscheiden. In feite is dit zeer nauwkeurig wat betreft de geschiedenis van de aarde.

De classificatie van ammonieten

Uitgestorven dieren worden, net als levende dieren, ingedeeld in taxa, geslachten en soorten. Zo vallen ammonieten onder de classificatie van koppotigen van de onderklasse Ammonoidea. Tot nu toe zijn er negen orden van ammonoïden erkend: vijf uit het Paleozoïcum en vier uit het Mesozoïcum. We hebben het over een totaal van 10.000 soorten ammonieten.

Tegenwoordig behoren hun naaste levende verwanten tot de klasse van de koppotigen: octopus, inktvis, inktvis en nautilus.

Wat weten we over de schelpen van de ammonieten?

Volgens de fossiele gegevens hebben ammonieten een spiraalvormige schelp. De belangrijkste functies ervan waren het bieden van bescherming tegen roofdieren, en de dieren gebruikten ze ook om zichzelf te laten drijven. Ze bouwden nieuwe kamers in de schelp terwijl ze groeiden, en elke kamer werd inwendig gescheiden door een tussenschot (Engelse link).

Deze structuur gaf de schelp stevigheid en zorgde ervoor dat het dier niet geplet werd door de externe druk van het water. Wetenschappers geloven echter dat ammonieten niet bestand waren tegen diepten van meer dan 330 voet. Tenminste volgens sommige schattingen.

Het is interessant op te merken dat dit dier alleen leefde in de buitenste kamer van zijn schelp. De binnenste kamers zaten vol lucht of vloeistof. In feite regelde de ammoniet ze om zijn drijfvermogen en beweging te regelen. Dit is vergelijkbaar met wat er in een onderzeeër gebeurt.

Bovendien varieerden deze schelpen sterk in hun oppervlak. Sommige waren glad, en andere hadden spiraalvormige richels, ribben of zelfs stekels. Hoewel de spiraal hun meest typische vorm is, hadden sommige geslachten van ammonieten schelpen die in de vreemdste vormen krulden. Dit noemen we een heteromorf.

Wat was het uiterlijk en de levensgewoonten van deze wezens?

Ammonieten hadden een roofzuchtig karakter, zoals de meeste koppotigen. Bovendien hadden deze wezens snavelvormige hoornstructuren binnen een ring van tentakels, vergelijkbaar met de huidige nautilus. Ook staken hun zachte lichamen uit hun schelpen om prooien als kleine vissen en schaaldieren te vangen.

Wetenschappers veronderstellen ook dat de ammonieten zich door de warme ondiepe zeeën bewogen, door gebruik te maken van zowel straalaandrijving als het drijfvermogen van de interne kamers van hun schelp.

Een ander merkwaardig feit is dat deze wezens uniseksueel zouden kunnen zijn geweest (ze hadden aparte mannelijke of vrouwelijke geslachtskenmerken) en inwendig bevrucht werden. Onderzoekers stelden dit vast aan de hand van de secundaire geslachtskenmerken die de structuur en vorm van de schelp van dit dier beïnvloeden.

Bestond er een gigantische ammoniet?

De ammonieten ondergingen in de loop van de geschiedenis verschillende veranderingen. De grootste gedocumenteerde ammonietsoort was de Parapuzosia bradyi, uit het Krijt. De exemplaren hadden een diameter van ongeveer 54 centimeter en bevolkten het Amerikaanse continent.

Het grootterecord behoort momenteel echter toe aan de soort Parapuzosia seppenradensis, eveneens uit het Krijt. Deze had een diameter van ongeveer 77 centimeter. Schattingen geven aan dat dit exemplaar, gevonden in Duitsland in 1895, later in hun leven een diameter van ongeveer 100 centimeter zou hebben bereikt.

Daarnaast zijn er ook enkele piepkleine ammonieten. De Cardioceras leefde tijdens de Late Jura. De volwassenen van deze soort zijn zelden groter dan een diameter meer dan twee centimeter.

Slotopmerkingen over ammonieten

Mensen verzamelen al duizenden jaren prachtige fossiele ammonietschelpen. Ze maakten er hoofdrolspelers van in allerlei mythen. Middeleeuwers geloofden bijvoorbeeld dat het slangen waren die in steen waren veranderd. In feite hadden de fossielen commerciële waarde en pelgrims kochten ze.

Door hun gebruik om de datering van mariene sedimenten met precisie te bepalen, zijn ze echter essentieel om meer geologische kennis van onze planeet te verwerven.