Trucizny jako leki – poznaj ich niesamowitą moc

Trucizny obejmują niezwykle złożoną różnorodność związków, które powstały w rezultacie kilku tysiącleci ewolucji. Są one wytwarzane przez około 100 000 zwierząt, od jaszczurek i węży po ukwiały i meduzy. Przyjrzyjmy się dzisiaj truciznom stosowanym w lecznictwie.

Napisane i zweryfikowane przez biochemiczkę Luz Eduviges Thomas-Romero.

Ostatnia aktualizacja: 21 grudnia, 2022

Trucizny i jad zwierząt to skuteczny element służący zwierzętom zarówno do obrony, jak i ataku. Jad umożliwia drapieżnikom unieruchomienie lub strawienie ofiary. W rzeczywistości trucizny te są złożonymi mieszaninami cząsteczek o bardzo różnorodnych i specyficznych funkcjach.

Od tysięcy lat ludzie używali jadu węża jako narzędzia terapeutycznego, szczególnie w tradycyjnej medycynie chińskiej. W rzeczywistości różnorodność toksyn jest tak ogromna, że eksperci zidentyfikowali i scharakteryzowali zaledwie mniej niż 0,01% tych związków. Poniżej przyjrzymy się bliżej zastosowaniu trucizn w lecznictwie.

Trucizny z jadu – zapobieganie krzepnięciu krwi u ofiary to tajna broń drapieżników

Niektóre składniki jadu różnych zwierząt często zawierają peptydy lub substancje o działaniu hamującym agregację płytek krwi. Działają one opóźniająco na krzepnięcie krwi.

W jadzie pszczelim odkryto związki pod nazwą apitoksyna. Podobnie, analogiczne substancje występują u pająków, skorpionów, strzykw, gąsienic, a zwłaszcza u niektórych węży, np. z rodzaju Bothrops.

Inne związki przeciwzakrzepowe znajdują się również w ślinie lub wydzielinie z gruczołów zewnątrzwydzielniczych niektórych nietoperzy wampirów np. wampir zwyczajny (Desmodus rotundus) i Desmodus rujus. Stanowią również część strategii żywieniowej owadów krwiożernych, takich jak pluskwiaki Rhodnius prolixus, lub pasożytów jelitowych, takich jak nicienie Ancylostoma ceylanicum i Ascaris.

Zastosowanie terapeutyczne leków przeciwzakrzepowych opartych na składnikach jadu

Inhibitory agregacji płytek krwi pomagają zapobiegać tworzeniu się skrzepów krwi. Oto leki, które opierają się na izolowanych składnikach jadu węża. Posiadają one aprobatę amerykańskiej Agencji Żywności i Leków (Food and Drug Administration, FDA) do zastosowania w terapii u ludzi:

• Integrilin® (eptifibatyd) jest peptydem składającym się z siedmiu aminokwasów.
• Aggrastat® (tirofiban) to małocząsteczkowa, niepeptydowa pochodna tyrozyny.

Trucizny w medycynie – inne przykłady ich skutecznego zastosowania

Obecnie wiele innych składników jadu węży podlega badaniom przedklinicznym lub jest w fazie badań klinicznych pod kątem różnych zastosowań terapeutycznych.

Poniższe przykłady pokazują, że jad może być cennym źródłem głównych składników w pracy nad opracowywaniem nowych leków. Zwykle przytacza się przykład leków na nadciśnienie:

• Captopril® to lek należący do grupy tzw. inhibitorów konwertazy angiotensyny – inhibitorów ACE. Ponieważ enzym ten bierze udział w tworzeniu angiotensyny, kaptopryl jako inhibitor działa poprzez zwiotczenie naczyń krwionośnych i obniżenie ciśnienia krwi.

Kaptopril jest z powodzeniem stosowany w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, a także w Polsce od około 40 lat. Stał się także zachętą do poszukiwań następnych, nowatorskich leków pochodzących z jadu węża. Oto kolejne przykłady:

• Enalapryl jest blokerem receptora angiotensyny II – ARB – i jest stosowany w leczeniu wielu problemów związanych z sercem i naczyniami krwionośnymi. Na przykład w chorobie wieńcowej, niewydolności serca, nadciśnieniu lub przy problemach z nerkami.
• Zikonotyna o działaniu przeciwbólowym – sprzedawana pod nazwą Prialt – jest peptydowym składnikiem jadu stożka Conus magus i działa na układ nerwowy jako silny środek przeciwbólowy.
• Eksenatyd, lek na cukrzycę, obniża poziom cukru we krwi i zwiększa produkcję insuliny w organizmie. Pierwotnie wykryto go w ślinie jadowitej jaszczurki, helodermy arizońskiej.

Trucizny jako leki w terapii stwardnienia rozsianego

Obecnie naukowcy badają leki pochodzące z ukwiału Stichodactyla helianthus. Gatunek ten ogłusza swoje ofiary (głównie krewetki) poprzez ich kontakt z długimi mackami, które wydzielają silne toksyny blokujące kanały nerwowe ofiary. Naukowcom udało się zsyntetyzować substancje, które są bezpieczniejsze niż oryginalny związek.

Nowa, syntetyczna wersja jadu ukwiałów zdecydowanie odwraca paraliż, który towarzyszy stwardnieniu rozsianemu u gryzoni. Chociaż nie można jeszcze powiedzieć, jak w dłuższej perspektywie przydatna będzie ta pochodna trucizny, badania na ludziach są obecnie już przeprowadzane.

Czy jad węża okaże się skuteczny w terapii nowotworowej?

W poszukiwaniu substancji, które mogą być przydatne w leczeniu raka, warto zbadać jad węży. Dzieje się tak, ponieważ może on zawierać setki związków chemicznych o znaczeniu medycznym.

Warto jednak wspomnieć, że badania kliniczne są wciąż na wczesnym etapie. Dotychczasowe dane pochodzą z wyników testów in vitro, czyli na kulturach komórek pochodzenia ludzkiego.

Najnowsze doniesienia opisują jad pewnych pająków i jego wpływ na leczenie glejaka z obiecującymi wynikami. Pewne jest jednak, że świat zwierząt i ich jad wciąż ma dla nas wiele niespodzianek.

Jak zatem wynika z powyższego artykułu, istnieją setki możliwości w zakresie badań dotyczących trucizn pochodzenia zwierzęcego i ich wykorzystania w medycynie. Tylko czas pokaże, ile z tych toksyn będzie ratować ludzkie życia.